سالروز شکست حصر آبادان - دانشکده مدیریت و حسابداری رزن
پنجم مهرماه سالروز شکست حصر آبادان 1360 ه.ش
پنجم مهرماه سالروز شکست حصر آبادان در سال 1360 بود. به همین مناسبت «ارسلان مرشدی» طی یادداشتی که در اختیار ایسنا قرار داد، به واکاوی تحولات مربوط به موفقیت این عملیات پرداخته است.
در این یادداشت می‌خوانیم: 19 مهرماه 1359 ستون‌های رزمی عراقی ضمن عبور از رودخانه کارون،جاده اهواز به آبادان را اشغال و در همین جاده شهید محمدجواد تندگویان و همراهانش را به اسارت درآوردند. پس از آن، از آبادان به طرف ماهشهر حرکت کرده و این شهر را نیز تصرف کردند. دو روز بعد برای محاصره کامل آبادان با عبور از رودخانه «بهمنشیر» در منطقه کوی «ذوالفقاریه» با مقاومت مردمی روبه‌رو شدند. نیروهای عراقی با وجود اینکه در این منطقه پل احداث کرده و نیزارها را نیز قطع کرده بودند، ولی با مقاومت نیروهای مردمی مجبور به عقب‌نشینی از بهمنشیر شدند. با این حال آغازین روزهای آبان ماه بار دیگر تحرکات عراقی‌ها برای تصرف آبادان از سرگرفته شد و یک هفته بعد حلقه محاصره تنگ‌تر شد. در این زمان تمام راه‌های زمینی به آبادان قطع بود، تنها راه ورود به آبادان از طریق هوا و دریا بود؛ آبادان در مدار 270 درجه محاصره شده بود.
اهمیت استراتژیکی آبادان
اهمیت استراتژیکی آبادان برای عراق، جدای از توجیهات ژئوپلتیکی و ژئواکونومیکی، زمینه‌ای از دلایل ایدئولوژیکی و قومیتی نیز داشت به طوری که پیش از آغاز جنگ، عراق، آبادان را عبادان نامیده بود؛ این مسئله نشان از اهمیت راهبردی آبادان برای عراقی‌ها داشت. عراق که با هدف بلندپروازنه سقوط انقلاب اسلامی در 48 ساعت، نبرد نابرابری را آغاز کرده بود، بعد از توقف و به گل نشستن ماشین جنگی‌اش در خاک ایران به حداقل خواسته‌اش از جنگ نیز راضی بود؛ این حداقل خواسته عراق از جنگ تحمیلی، تصرف آبادان بود. صدام حسین امیدوار بود از این رهرو بتواند قرارداد 1975 الجزایر را ملغی اعلام کرده و اروندرود را به ضمیمه خاک عراق درآورد. تحقق این امر پیش از هر چیز مستلزم ا.شغال و تصرف آبادان بود. از این رو می‌توان گفت که اهمیت آبادان در اندیشه تهاجمی عراقی‌ها بیشتر از خرمشهر بود.
پس از گذشت روزهای آغازین جنگ حدود 13 کیلومتر از کنار رود کارون و همین مقدار از کارون تا جنوب جاده ماهشهر به آبادان در اشغال نیروهای عراقی بود. به گونه ای که دو جاده مهم اهواز به آبادان و ماهشهر به آبادان نیز در تصرف عراق قرار گرفته بود. استقرار پدافند و استحکامات زیاد به همراه حضور سه تیپ از لشگرهای زرهی 3 و 111 و چهار گردان پیاده و پنج گردان توپخانه نشان از اهمیت استراتژیکی این منطقه برای عراق داشت.
تغییر استراتژی جنگی ایران
این اهمیت استراتژیکی را رهبر انقلاب اسلامی و فرمانده کل قوا نیز درک کرده بودند. 14 آبان 1359 زمانی که فرمان امام خمینی (ره) مبنی بر اینکه «حصر آبادان باید شکسته شود» خطاب به نیروهای مسلح صادر شد، کمتر از یک هفته از تلاش نیروهای عراقی برای تصرف آبادان می‌گذشت. عراقی‌ها برای تصرف آبادان هشتم آبان 1359 در منطقه ذوالفقاریه بر روی رودخانه بهمنشیر پل شناور نصب کرده و با عبور دادن قسمتی از نیروهای خود وارد آبادان شده بودند.
از سوی دیگر، پس از برکناری بنی‌صدر از فرماندهی کل قوا، نخستین عملیات مشترک و هماهنگ ارتش و سپاه در جغرافیای وسیع جنوب با نام ثامن‌الائمه (ع) و با رمز «نصر من الله و فتح قریب» به منظور تصرف پل‌های روی کارون و قطع حلقه ارتباطی نیروهای محاصره کننده آبادان آغاز شد. به باور بسیاری از فرماندهان عالی جنگ، موفقیت در این عملیات نقطه عطفی در جنگ و گشودن گره کوری بود که مدتها بر پیکره جبهه‌های جنگ بسته شده بود، به شمار می‌رفت.
پیش از این در جبهه جنوب و پس از عملیات‌های منطقه عمومی شوش، تحرک قابل ملاحظه‌ای وجود نداشت. از این رو، عمده وقت فرماندهان نظامی ایرانی جهت بررسی مناطق عملیاتی و پیدا کردن راهی برای انجام یک عملیات قابل توجه معطوف شده بود.
انتصاب محسن رضایی و شهید صیاد شیرازی به عنوان فرماندهان سپاه و ارتش در شهریور و مهر 1360 به هماهنگی و وحدت بیشتر این دو بازوی عملیاتی کشور انجامید. پس از آن هم حضور تعیین کننده نیروهای مردمی و خروج از تفکر جنگ کلاسیک به سوی تفکر جنگ انقلابی، مبدا تحول و تنظیم استراتژی جنگ بود.انجام عملیات‌های محدود و پراکنده تا قبل از عملیات ثامن‌الائمه(ع) تاثیر شگرفی بر جنگ ایران و عراق نداشت، اما پس از عملیات‌های طریق‌القدس و شکست حصر آبادان استراتژی دگرگون یافته و جدید نظامی ایران ظهور پیدا کرد.
سیدیحیی رحیم صفوی از فرماندهان جنگ در این باره معتقد است که ارتش و سپاه، برای شکست حصر آبادان، مجموعه عوامل اقتصادی، سیاسی، نظامی و نیروهای داوطلب را در راستای یک استراتژی دقیق نظامی به کار گرفتند. فرماندهان دفاع مقدس یک نقشه کلی تا بیرون راندن نیروهای بعثی ترسیم کرده بودند. این تحول و تغییرات استراتژی، منبعث از فکر برتر فرماندهان نظامی ایران نسبت به عراق بود. از سوی دیگر، و بنا به گفته بسیاری از فرماندهان جنگ، پس از شکست حصر آبادان تغییری اساسی در استراتژی و تاکتیک نظامی ایران به وجود آمد، و عملیات ثامن‌الائمه(ع) مبداء تحول جنگ ایران و عراق محسوب می‌‌شود.
عملیاتی تحول ساز
14 آبان 1359 امام خمینی (ره) در پیامی فرمودند که من منتظرم این حصر آبادان از بین برود و هشدار می‌دهم به پاسداران، قوای انتظامی و فرماندهان قوای انتظامی که باید این حصر شکسته شود؛ مسامحه نشود در آن. حتماً باید شکسته بشود. فکر این نباشد که ما اگر اینها هم آمدند، بیرونشان می کنیم. اگر اینها آمدند
خسارات بر ما وارد می کنند. نگذارند اینها بیایند در آبادان وارد بشوند.
امام در این مدت جنگ و دستور به فرماندهان نظامی برای اولین بار صحبت خود را با «باید» شروع کرده بودند که این ادبیات خاص امام، نشان از اهمیت شکست حصر آبادان داشت. البته با سقوط آبادان، همواره یافتن راهی برای آزادسازی این شهر استراتژیک در دستور کار فرماندهان نظامی قرار داشت تا اینکه در آغازین ماه‌های 1360 شهید یوسف کلاهدوز، قائم مقام وقت فرماندهی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی طرح شکست حصر آبادان را که توسط شهید حسن باقری طراحی شده بود به شورای عالی دفاع ارائه کرد. پس از گفت و نظرهای زیاد، نهایتاً طرح مشروط به هماهنگی با« لشکر 77 » به تصویب رسید و این چنین در پی دستور امام خمینی (ره) یکی از چهار عملیات بزرگ تاریخ دفاع مقدس شکل گرفت.
این عملیات را بسیاری از فرماندهان جنگ به عنوان نقطه عطفی در راهبرد انتقال جنگ می‌دانند؛ از این جمله محسن رضایی فرمانده وقت سپاه پاسدارن انقلاب اسلامی است. وی درباره این عملیات می‌گوید که عملیات ثامن‌الائمه (ع) نقطه عطف و به عنوان مبداء آغاز راهبرد مرحله دوم جنگ است. عملیات ثامن‌الائمه (ع) حلقه واسط و مبداء تحول به شمار می‌رفت.
البته این عملیات در جبهه عراقی‌ها نیز تحولاتی را به همراه داشت. به واقع، روی پنهان عملیات ثامن‌الائمه (ع) از دو بعد خود را در اردوگاه عراقی‌ها نشان داد. اول اینکه رژیم بعث از طریق تهدید عمومی، نیروهای زیادی را روانه جبهه‌های جنگ کرد و از طریق ترغیب بین‌المللی نیروهای زیاد دیگری را بعنوان مزدور از کشورهای عربی بکار گرفت. دیگر اینکه پس از این عملیات و شکست‌پذیری آشکار نیروهای بعثی سیل تجهیزات شیمیایی از کشورهای غربی روانه عراق شد.
طرح عملیات
در پاسخ به فرمان امام امت، طرح مانور در سه محور عمده و یک محور فرعی برای انجام عملیات نهایی در نظر گرفته شد. محور شمالی شامل منطقه دارخوین و محمدیه و محور جنوبی شامل محور فیاضیه و «ایستگاه 7 » بود. در ادامه هم طرح عملیات ثامن‌الائمه (ع) در روز ۱۵ شهریور ۱۳۶۰ و پس از تایید نظر نهایی و اصلاحات صورت گرفته، تکمیل و آماده اجرا شد.
ساعت یک بامداد پنجم مهرماه 1360 عملیات ثامن‌الائمه (ع) با رمز «نصرمن‌الله و فتح‌القریب» در سه محور دارخوین، فیاضیه و جاده آبادان به ماهشهر اجرا شد. طرح حمله از سه محور عملیاتی شد؛ محور دارخوین به فرماندهی حاج حسین خرازی که شامل پنج تا هفت گردان و یک تیپ ارتش می‌شد، محور فیاضیه که سردار احمدی با پنج گردان فرمانده آن بود، محور ایستگاه پنج و هفت که قربانی و اسدی فرماندهان آن بودند و محور ماهشهر که عساکره فرمانده آن به اضافه یک یگان از ارتش بودند. غایت عملیات نیز تصرف دو پل استراتژیکی «قصبه و مارخ» بود که عراقی‌ها از آنجا رد شده و وارد آبادان شده بودند. بنابراین با تصرف این پلها عملاً ابتکارعمل عملیاتی به دست نیروهای ایرانی می‌افتاد.
در این عملیات ۱۶ گردان از سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳ گردان از ارتش و یک گردان از ژاندارمری به پیکار با حدود ۳۰ گردان عراق رفتند که تا ساعت ۱۴ ضمن شکستن حصر آبادان، دو جاده مهم آبادان به اهواز و آبادان به ماهشهر را آزاد کردند.
به واقع می‌توان گفت که با تمامی توجیهات راهبردی شکست حصر آبادان، اما دستور صریح امام امت مبنی بر اینکه «حصر آبادان باید شکسته شود» به این نتیجه منجر شد که عزم‌ها برای آزادسازی آبادان جزم شده و حصر آن پایان یابد. چنانکه مقام معظم رهبری در مورد تاثیر سخنان امام خمینی (ره) در آزادسازی آبادان می‌گویند که آبادان در معرض حمله و خطر بود، مثل خونین شهر، منتهی همین تاکید امام که تکلیف شرعی کردند که مبادا آبادان سقوط بکند، نیروهای رزمنده را که در آنجا بود، تقویت کرد. البته در آبادان سپاه آن روز برتر از ارتش بود. بعداً ارتش هم در آبادان مستقر شد و در یک مورد که نیروهای دشمن از بهمنشیر عبور کردند و وارد جزیره آبادان شدند، بسیج توده‌ای مردم و شرافت نظامی عده‌ای از نظامیان ما حماسه آفرید و عراقی‌ها را در جایی که واقعاً بیرون کردن دشمن از آنجا بسیار دشوار بود، درهم کوبیدند. عده‌ای را کشته و تار و مار کردند و عده‌ای را به داخل رودخانه انداختند و عده‌ای هم که توانستند، فرار کردند. عامل اصلی در حفاظت از آبادان همان فرمان امام بود و داغی که از سقوط نیمی از خونین شهر در دل برادران وجود داشت.
دستاوردهای عملیات
عراق به دلیل برخورداری از پشیتبانی لجستیکی و بهره‌گیری از نیروهای احتیاط و امکان بکارگیری لشکرهای «5 مکانیزه و 9 زرهی» در منطقه موضع برتری را به خود اختصاص داده بود. با این وجود رزمندگان ایرانی با توجه به عملیات‌های متعدد شناسایی و برتری عملیاتی در استفاده از زمین، موقعیت بهتری را نسبت به نیروهای عراقی داشتند. ضمن اینکه برآورد ضعیف عراق در مورد امکان حمله از سوی ایران، عملاً اصل غافلگیری را نصیب نیروهای ایرانی نموده بود. با این همه نیروهای عراقی در منطقه پل حفار مقاومت‌هایی را از خود نشان دادند؛ مقاومت‌هایی که البته نتوانست در مقابل حمله نیروهای ایرانی مانعی ایجاد کند.
با به پایان رسیدن شب و ادامه پیشروی نیروهای ایران از محور شمالی به سمت پل مارد، عملاً نیروهای پشتیبانی کننده عراقی در خطر آسیب قرار گرفتند. تهدید عقبه نیروهای پشتیبانی کننده، اولین نشانه‌های شکست را در ستون رزمی عراق پدیدار ساخت. مضاف بر اینکه وسعت جغرافیای حمله نیروهای ایرانی و شکاف در لایه های رزمی نیروهای عراقی ابتکارعمل عملیاتی را همچنان در اردوگاه رزم ایرانی باقی گذارد. این ابتکار عمل با جانفشانی و جانثاری رزمندگان ایرانی در گرما و شرجی آبادان، مقاومت دشمن بعثی را پس از 42 ساعت درهم شکست. به واقع هماهنگی لشگر 77 خراسان، گردان‌های سپاه و نیروهای مردمی باعث شکست سنگین عراق و پایان حصر آبادان شد.
آزادسازی 150 کیلومترمربع از خاک وطن شامل دو جاده استراتژیک اهواز به آبادان و ماهشهر به آبادان و نهایتاً شکست حصر آبادان، عمده دستاورد عملیات ثامن‌الائمه (ع) بود. در این عملیات همچنین 1800 نفر از نیروهای عراقی اسیر و بیش از 3500 نفر کشته و زخمی شدند. انهدام 90 دستگاه تانک و نفربر، به غنیمت گرفتن 100 دستگاه تانک و 60 دستگاه نفربر، 30 دستگاه لودر و بولدوزر و 150 دستگاه خودرو و انهدام 3 فروند هواپیما و یک فروند هلیکوپتر عراقی از دیگر دستاوردهای این عملیات بود.
با این وجود، آزادسازی آبادان پیامدهایی را نیز برای عراقی به همراه داشت. صدام حسین سرخوش و مغرور از تجهیزات لجستیکی اهدایی کشورهای عربی و غربی انتظار چنین شکستی را نداشت؛ شکستی که طی دو روز رویایی نامگذاری «عبادان» را برای همیشه از مخیله او بیرون راند. پس از شکست در این عملیات وی هفت نفر از فرماندهان ارشد ارتش عراق را تیرباران کرد و شخصاً فرمانده لشکر سوم عراق را کشت.
تلخ کامی پایان عملیات
پس از پایان عملیات ثامن‌الائمه (ع) و شکست حصر آبادان، فرماندهان نظامی در تلگرامی خبر اجرای دستور امام خمینی (ره) را خدمت ایشان اعلام کردند. امام خمینی (ره) نیز پس از دریافت تلگرام فرماندهان در خصوص شکستن حصر آبادان با وعده پیروزی نهایی پاسخ دادند که اینجانب این پیروزی بزرگ را به فرماندهان تمامی نیروهای مسلح و به سربازان ارجمند و سپاهان نیرومند تبریک می‌گویم و امید است این سرافرازی‌ها را که برای اسلام و میهن فراهم می‌کنند، منظور نظر مبارک ولی‌الله الاعظم بقیة الله (ارواحنا له الفدا) باشد و آخرین پیروزمندی را که بیرون راندن نیروهای متجاوز کافر از سرزمین میهن مان است، ملت شریف ایران بزودی مشاهده کند.
پس از اعلام رضایت امام خمینی (ره) و در هنگام عزیمت تعدادی از فرماندهان نظامی برای اعلام حضوری این خبر به ایشان، هواپیمای C_130 حامل آنها سقوط می‌کند. در این سانحه دردناک هوایی، محمد جهان آرا فرمانده سپاه خرمشهر، جواد فکوری فرمانده نیروی هوایی ارتش، یوسف کلاهدوز قائم مقام فرمانده سپاه پاسداران، ولی‌الله فلاحی رئیس ستاد مشترک ارتش و موسی نامجو وزیر دفاع و نماینده امام در شورای عالی دفاع که همگی از فرماندهان ارشد جنگ و طراحان و مجریان عملیات شکست حصر آبادان بودند به همراه چند از افسران و همراهان به شهادت رسیدند. این حادثه که دو روز پس از عملیات ثامن‌الائمه (ع) به وقوع پیوست باعث تلخی پایان شیرین عملیات شد.