آموزه های اخلاقی و رفتاری امام علی (ع)

آموزه های اخلاقی و رفتاری امام علی (ع)

ابوالطفیل می گوید: امام علی علیه السلام در دوران حکومت خویش، افراد مستمند و بی نوا را مورد عنایت قرار می داد. روزی او را مشاهده کردم که بچه های یتیم و بی سرپرست را به دور خود فراخوانده، سفره مناسبی بازکرد و عسل و سایر نیازمندی ها را دور هم چید و لقمه های لذیذ و عسلی در دهان آنان گذاشت و این منظره آن چنان مؤثر و جالب بود که بعضی از یاران گفتند: ای کاش ما هم یتیم بودیم» و این چنین مورد الطاف علی علیه السلام قرار می گرفتیم.1

گذشت امام علی علیه السلام

در بردباری و گذشت، امام علی علیه السلام از همه گوی سبقت را ربوده بود. برای اثبات این گفته، کافی است بالاترین مراتب حلم او را در رفتار با اهل جمل و به ویژه با مروان بن حکم و عبد الله بن زبیر ملاحظه کنیم. او در جنگ جمل بر مروان تسلط پیدا کرد و با آن که این شخص از دشمن ترین مخالفان امام علی علیه السلام بود، اما آن حضرت از وی درگذشت. همچنین آن حضرت بر عبید الله بن زبیر که یکی از سرسخت ترین دشمنانش بود و بر وی آشکارا ناسزا می گفت، دست یافت و او را اسیر کرد؛ ولی وی را مورد عفو قرار داد و به او گفت: «برو! نمی خواهم تو را ببینم» و سخنی بیشتر از این بر زبان نراند. سعید بن عاص نیز پس از واقعه جمل در مکه به دست امام علی علیه السلام گرفتار شد؛ ولی آن حضرت با او سخنی نگفت و از او کناره گرفت و هیچ کس از شرکت کنندگان در جنگ جمل و مردم بصره را مورد مجازات و قهر خود قرار نداد و نماینده آن حضرت در شهر فریاد می زد: «هر کس که از میدان گریخته، تعقیب نمی شود؛ با مجروحان، کاری نیست و هیچ اسیری کشته نخواهد شد و آن کس که سلاح خود را بر زمین گذارد، امان خواهد یافت». و همان شیوه پیامبر صلی الله علیه وآله در فتح مکه را در پیش گرفت.

در جنگ صفین، مردم شام، راه آب را بر او و یارانش بستند و ایشان را از دسترسی به آب بازداشتند؛ اما زمانی که زمام جنگ به دست امام علی علیه السلام و یارانش افتاد، به وی گفتند: آیا آب را بر روی سپاه شام ببندیم؛ همان طور که آنها چنین کردند؟ آن حضرت پاسخ داد: «خیر، سوگند به خداوند! هرگز کردار آنها را در پیش نخواهم گرفت »و پیوسته به سپاهیانش سفارش می کرد کسانی را که از میدان کارزار می گریزند، تعقیب نکنند و مجروحی را به قتل نرسانند.2

هوای نفس تو را از حق دور نگرداند

علی بن رافع، خزانه دار بیت المال می گوید: یکی از دختران امام علی علیه السلام گردن بند مرواریدی را از من به صورت عاریه مضمونه گرفت؛ تا در ایام عید قربان از آن استفاده کند و پس از سه روز آن را برگرداند. امام علی علیه السلام وقتی آن گردنبند را که دخترش به گردن آویخته بود، مشاهده کرد، به من فرمود: به مسلمانان خیانت می کنی؟ ماجرا را برای آن حضرت بازگو کردم و گفتم: این را خودم ضمانت کردم [که اگر تلف شود، عوضش را از اموال خودم بپردازم]. حضرت فرمود: همین امروز آن را پس بگیر و به جای خود بازگردان و از این پس، سعی کن که دیگر این گونه کارها را انجام ندهی که سخت مورد مؤاخذه و عقوبت من قرار خواهی گرفت.

بعد فرمود: اگر دخترم این گردن بند را به غیر از عاریه مضمونه گرفته بود، هرآینه اولین زن هاشمی بود که دستش به خاطر سرقت از بیت المال، بریده می شد. هنگامی که دختر امام علی علیه السلام گفتار پدر را شنید، سخن ناخوشایندی گفت. حضرت علی علیه السلام فرمود: ای دختر علی! هوای نفس تو را از حق دور نگرداند! آیا به نظر تو تمام زنان مهاجرین در چنین روزی همانند آن چه که تو به گردن آویختی، زینت می کنند؟3

ایثار جان

پس از گذشتن از مرز سخاوت و کرم، پای «ایثار» به میان می آید. امام علی علیه السلام در این زمینه تا آن جا پیش رفت که این آیه شریفه تا ابد مدال افتخار آن حضرت است: «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرضاتِ اللّه؛ از میان مردم کسی است که برای کسب رضایت خداوند، از جان خویش می گذرد». خود حضرت در این باره چنین فرمود: «... در جاهایی که شجاعان باز می ماندند، با جانم، پیامبر صلی الله علیه وآله را یاری می نمودم».4 آن حضرت به جایی رسید که قبل از آن که فرزندش، «ثاراللّه» باشد، خودش به این فضیلت و برتری دست یافت.

ایثار مال

خداوند متعال در معرّفی امیرمؤمنان علیه السلام ویژگی خاصّی را بیان فرموده که درباره هیچ فردی سابقه نداشته است و آن، عبادت (نماز)، انفاق و ایثار مال در حال رکوع است. عده ای بعد از نزول این آیه شریفه در شأن آن حضرت، سعی کردند با کار مشابهی، افکار عمومی را متوجّه خویش سازند؛ ولی غافل از این که عمل ریاکارانه و به دور از اخلاص، سرابی بیش نیست.

همچنین روایت شده که روزی امیرمؤمنان علیه السلام تنها چهار درهم داشت؛ درهمی را در شب، درهمی را در روز، درهمی را در نهان و درهمی را در آشکار، صدقه داد که پس از آن، این آیه نازل شد: «اَلّذین ینفقون اموالهم باللیل و النّهار سرّاً و علانیةً فلهم اجرهم عند ربّهم و لاخوفٌ علیهم و لاهم یحزنون».5

این خصلت نیک برای اهل بیت عصمت علیهم السلام، امری عادی است. قرآن کریم از اهل بیت عصمت علیهم السلام، یعنی امیرالمؤمنین و حضرت زهرا علیهاالسلام و امام حسن و امام حسین علیهماالسلام و خدمتکار آنها (فضه)، به عنوان ابرار یاد کرده و ماجرای انفاق و ترجیح دیگران بر خودشان را بیان کرده است.6 حال اگر جامعه اسلامی ما - که مدّعی پیروی از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله است - همان گونه که بارها ایثارگری خویش را به اثبات رسانده، این راه را یگانه راه سعادت دنیوی و اخروی خویش می داند، دیگر چه نیازی است که برای تشویق مردم به انفاق و ایثار و ترجیح دیگران بر خویش، به راه های کاذب - و در بعضی موارد خلاف شرع - روی آورد که نه تنها اخلاص در عمل وجود ندارد، بلکه همین انفاق هم به جنبه شخصی تبدیل می شود. این کار نه تنها انفاق نیست، بلکه راهی برای کسب منافع شخصی است!

جهاد و شجاعت بی نظیر

خداوند متعال می فرماید: «آیا رتبه و امتیاز آب دادن به حجّاج و تعمیر مسجدالحرام را همچون کسی قرار دادید که به خداوند و روز قیامت ایمان آورده و در راه خداوند، جهاد کرده است؟ [این دو] نزد خداوند، یکسان نیستند».7 در روایات متعدّدی نقل شده است که این آیه در شأن علی بن ابیطالب علیه السلام نازل شده است.

آن حضرت در خطبه «قاصعه» چنین فرمود: «من در نوجوانی، بزرگان و شجاعان عرب را به خاک افکندم». آن حضرت بارها قسم یاد کرده که از مرگ و شهادت در راه خداوند، نهراسیده، بلکه مشتاق آن است و این موضوع را با جمله «فزت و ربّ الکعبه» در آن لحظات حسّاس و مهیبِ ضربت خوردن، به اثبات رسانده است.

امیرمؤمنان علیه السلام درباره کنده شدن در قلعه خیبر فرمود: «واللّه درِ قلعه خیبر را با نیروی جسمانی نکندم؛ بلکه با نیروی الهی ازجا در آوردم».

پی نوشت ها:

1. مجلسی، بحار الانوار، ج 41، ص 29.

2. سید محسن امین، سیره معصومان، ج 3.

3. مناقب آل ابی طالب، ج 2، ص 108.

4. نهج البلاغه، خطبه 197.

5. بقره، آیه 274.

6. انسان، آیه 22.

7. توبه، آیه 19.